దీపావళి పండుగ సంబరాల వెనుక రకరకాల పురాణ గాథలు ప్రచారంలో ఉన్నప్పటికీ నరకాసురుడి కథే చాలా మందికి తెలుసు. నరకాసురుడనే రాక్షసుడు బ్రహ్మ నుంచి వరం పొందిన గర్వంతో విర్రవీగుతూ అనేక ఆకృత్వాలకు పాల్పడుతుంటాడు. ఇంద్రుడ్ని ఓడించి ఇంద్ర సింహాసనాన్ని ఆక్రమించుకుంటాడు. అంతటితో ఆగకుండా పదహారు వేల మంది కన్యల్ని చేరపడతాడు. రోజు రోజుకీ పెరిగిపోతున్న నరకాసురుని ఆకృత్వాలను సహించలేని సత్యభామ ఆ రాక్షడుని సంహరించే అవకాశం తనకు ఇవ్వమని భర్త శ్రీ కృష్ణుణ్ణి కోరుతుంది. ఆమె కోరికను శ్రీ కృష్ణుడు మన్నించడంతో పాటు ఆమె రథానికి సారధిగా మారతాడు. నరకాసురునితో కొన్ని రోజుల పాటు

ఘోర యుద్ధం చేసిన అనంతరం సత్యభామ నరకాసురున్ని అంతం చేస్తుంది. నరకాసురుడు అంతమొందిన శుభ్తరుఅనాన ప్రజలు తమ తమ ఇళ్ళల్లో దీపాలను వెలిగించుకొని పండుగ చేసుకున్నారు. ఈ కథ ద్వాపర యుగం నాటిది అయినా ఈ రోజుకీ దీపావళి రోజున సత్యభామా శ్రీకృష్ణలను తలచుకుంటూ ఆనందిస్తున్నాం. మన రాష్ట్రంలో రెండు రోజులు మాత్రమే దీపావళిని జరుపుకుంటాం నిజానికి ఇది అయిదు రోజుల పండుగ.
ఆశ్వీయుజ బహుళ త్రయోదశినాటి రాత్రి అపమృత్యు నివారణార్థం దీపం వెలిగించి ఇంటి ముందు పెడతారు. దీన్నేయమదీపం అని పిలుస్తారు. యముని అనుగ్రహం కొరకు ఈ దీపం వెలిగిస్తారు. చతుర్థశి నాడు తెల్లవారుజామునే తలంటు స్నానం చేసిన అనంతరం యమునికి తర్పణ వదులుతారు. ఆయనకీ ఉన్న పధ్నాలుగు పేర్లను తెలిపే మంత్రంతో అయ్ముడిని పూజిస్తారు.
"యమాయ ధర్మరాజాయ
వైవస్వతాయ కాలాయ సర్వభూతక్షమాయ చ
ఔదుంబరాయ ధర్మాయ నీలాయ పరమేష్టినే
వృకోదరాయ చిత్రాయ చిత్ర గుప్తాయవై నమ:"
ఈ విధంగా ప్రార్థిస్తూ యమతర్పణం విడిచిన వెంటనే ఓ దీపం వెలిగిస్తారు. ఆ రోజు సాయంకాలం ఇంట్లోనూ, దేవాలయాల్లోనూ దీపాలను వెలిగిస్తారు. శ్రీ కృష్ణదేవరాయల వారి కాలంలో దీపావళి అత్యంత వైభవంగా జరిగేది. ఆయన చతుర్థశి నాడు తెల్లవారు జామునే లేచి ఆయన పురోహితుల ఆశీర్వాదం పొందేవారు. ఆ తరువాత మంగళ స్నానం చేసి, దర్భారులో నృత్యగానంతో ఆనందించి అందరికీ బహుమతులు అందజేసేవారు. రాత్రి వేళ టపాకాయలు కాల్చేవారు. నగరంలోని ప్రజలందరూ ఇదే విధంగా దీపావళిని జరుపుకునేవారు.